مریم احمدی شیروان/
در دوره عباسیان و همزمان با امامت حضرت رضا(ع) مردم شبهاتی در خصوص امامت داشتند که ایشان در مناظرات و مباحثات مختلف به تشریح سؤالات آن‌ها می‌پرداخت. البته این مسائل و مخالفت با امامت و مناظره با امام معصوم مختص آن دوران نبود و از گذشته نیز وجود داشت. عده‌ای از مردم یا از پذیرش امامان معصوم طفره رفته یا معتقد به غلو و تناسخ بودند، اما پیشوایان دینی ما پاسخ‌های قانع‌کننده‌ای در مقابل سؤالات آن‌ها داشتند. امام رضا(ع) نیز با سعه صدری که داشت، توانست موضوع امامت و اصول دین بودن آن را برای همه مستدل کند. یکی از این مستندات، حدیث معروف امام‌شناسی آن حضرت است.
کلامی شریف که در آن امام(ع) به شکل‌گیری امامت و اعطای این مقام بزرگ به حضرت ابراهیم(ع) تا به ارث رسیدن آن به پیامبر اسلام(ص) و امامان معصوم اشاره کرده و آن را مدلول شایستگی‌های مهم از جمله عصمت، علم و حلم می‌داند.
در گفت‌وگویی مفصل با حجت‌الاسلام دکتر سید علی دلبری، دانشیار گروه علوم قرآنی و حدیث دانشگاه علوم اسلامی رضوی به کنکاش بیشتر در این روایت و تبیین جایگاه امامت از نگاه امام رضا(ع) پرداختیم که بخشی از آن را از نظر می‌گذرانید.
جایگاه امامت در کلام امام رضا(ع) بیان شده است
حجت‌الاسلام دکتر سید علی دلبری در ابتدا در بیان اعتبار و سند این حدیث می‌گوید: این حدیث در منابع معتبر شیعه آمده است. به طور نمونه در اصول کافی مرحوم کلینی که از بزرگان شیعه و معاصر نواب خاصه امام زمان(عج) بوده و بزرگان، او را از موثق‌ترین و دقیق‌ترین حدیث‌پژوهان شیعه می‌دانند، ذکر شده است. مرحوم شیخ صدوق نیز که از بزرگان شیعه است در عیون اخبارالرضا، امالی و معانی‌الاخبار این حدیث شریف را آورده است. از حیث اصطلاحی هم این حدیث به اصطلاح متأخران مرفوع، ولی به روش قدمائی و وثوق به صدور، از احادیث معتبر است که هیچ مشکل سندی و اعتباری ندارد.
او به شرح ماجرا و شأن صدور حدیث نیز پرداخته و اضافه می‌کند: عبدالعزیز بن مسلم می‌گوید: در زمان علی بن موسی الرضا(ع) در مرو بودیم، روز جمعهای در اوایل ورودمان به مرو، با عده‌ای در مسجد جامع اجتماع کردیم؛ سخن در باره مسئله امامت در گرفت و از اختلاف‌های بسیاری که درباره آن شده بحث شد. من برای ارائه گزارش و یافتن پاسخی کامل از مولا علی بن موسی الرضا(ع) به محضر ایشان شرفیاب شدم و حضرت را از اینکه مردم درباره امامت سخن میگفتند و اختلاف زیادی در این باره داشتند، آگاه کردم. حضرت پس از شنیدن ماجرا، عامل این‌گونه بحث‌ها را جهل و فریب مردم عنوان کرده و با بیان جایگاه والای امامت و تبیین اوصاف منحصر به فرد امام، در لابه‌لای سخن، 6 مرتبه این پرسش را مطرح نمود که آیا تشخیص و انتخاب امام با این‌گونه اوصاف از مردم برمی‌آید؟
امامت انتصابی است نه انتخابی
دانشیار گروه علوم قرآنی و حدیث دانشگاه علوم اسلامی رضوی در ادامه و به صورت روان و ساده در شرح این حدیث توضیح می‌دهد: امام منصوب از ناحیه خداست نه مردم و جایگاه امامت انتصابی است نه انتخابی. خداوند دین کامل را بر پیامبر اکرم(ص) فرستاد و تمام آنچه را مردم به آن نیاز دارند، در قرآن آورد. در اواخر عمر شریف پیامبر(ص) بود که این آیه نازل شد: «اَلْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دینَکمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دیناً» و در ادامه حضرت امامت را تمام‌کننده و مکمل دین دانسته و عنوان کرد: فردی که فکر کند خداوند دینش را تمام نکرده قرآن را کنار زده و کسی که قرآن را کنار زده باشد کافر است. حضرت در اینجا برای نخستین بار این پرسش را مطرح نمود و در ادامه پنج مرتبه دیگر این سؤال اساسی را تکرار می‌کند که: «هَلْ یَعْرِفُونَ قَدْرَ الْإِمَامَةِ وَ مَحَلَّهَا مِنَ الْأُمَّةِ فَیَجُوزَ فِیهَا اخْتِیَارُهُمْ؛ آیا مردم امام‌شناسند و جایگاه امامت را به‌خوبی می‌شناسند تا بتوانند خودشان امام را انتخاب کنند؟
دکتر دلبری تأکید می‌کند: همه فرق اسلامی بر عقل و درایت پیامبر اکرم(ص) اتفاق نظر دارند و هیچ گروهی از مسلمانان به این باور نیست که خلیفة اول و دوم، عاقل‌تر از پیامبر اکرم(ص) بودند، با عین حال چگونه می‌شود به فکر دو خلیفة اول برسد که پس از خود فردی را برای امامت انتخاب کنند اما پیامبراکرم(ص) این کار را نکرده و امت را یله و رها گذاشته باشد؟ ضمن اینکه امام باید از ناحیه خود شارع مقدس انتخاب شود نه اینکه مردم دور هم نشسته و فردی را برای خود انتخاب کنند.
امامت ریشه اسلام است
این پژوهشگر علوم دینی به جنبه‌های دیگر امامت از زبان امام رضا(ع) نیز اشاره کرده و بیان می‌کند: امامت ریشه اسلام بالنده و شاخه بلند آن است. کامل شدن نماز، زکات، روزه و حج، جهاد، فراوانی غنایم، صدقات و اجرای حدود و احکام همه به وسیله امامت انجام می‌شود. امام است که حلال خدا را حلال و حرام او را حرام می‌کند و حدود الهی را برپا داشته و با بیان حکمت آمیز و اندرزهای نیکو و دلایل رسا مردم را به سوی خدا دعوت می‌کند. امام مانند خورشید فروزان است که نورش عالم را فرا گرفته و خودش در افق اعلا قرار دارد. امام ستاره راهنما در تاریکی‌ها، رهگذر شهرها، کویرها و گرداب دریاهاست. امام آب گوارای زمان تشنگی و راهنمای نجاتبخش از هلاکت است.
او با شرح دیگر صفات امامت از حدیث امام رضا(ع) یادآور می‌شود: امامت خلافت رب العالمین و خلافت رسول اکرم و مقام امیرالمؤمنین(ع) و میراث حسن و حسین است. بدون شک امامت، مهار دین و نظم دهنده مسلمین و عامل اصلاح دنیا و عزت مؤمنان است. امام؛ معصوم و از هر عیب و پلیدی مبرا و آگاه به تمام علوم است. بدون امام، دین همچون دانه‌های از هم گسسته تسبیح است.
چرا انتخاب امام نمی‌تواند به تشخیص مردم باشد؟
او در پایان تأکید می‌کند: حضرت پس از توصیف شأن امام دوباره می‌پرسد: چه کسی به معرفت کامل امام رسیده تا بتواند او را انتخاب کند؟ «فَمَنْ ذَا الَّذِی یَبْلُغُ مَعْرِفَةَ الْإِمَامِ أَوْ یُمْکِنُهُ اخْتِیَارُهُ؟ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ». تعیین، شناسایی و انتخاب امام نمی‌تواند به تشخیص مردم باشد، زیرا آن‌ها نمی‌توانند تشخیص دهند که چه کسی دارای برترین مقام علمی و معنوی و مبرا از هر گناه آشکار و پنهان است. مردم نمی‌توانند با اندیشه و تجربه‌های خود به این نتیجه برسند که چه کسی صلاحیت خلافت الهی را دارد. تنها خداوند است که از دل همه انسان‌ها باخبر است و می‌داند شایسته‌ترین انسان‌ها برای به دوش کشیدن بار امانت و خلافت الهی کیست.
حجت‌الاسلام دلبری به عنوان نتیجه‌گیری از حدیث ارزشمند امام رضا(ع) و جایگاه امامت از دید این معصوم می‌گوید: بر اساس این حدیث، امامت استمرار و امتداد خط نبوت است. به همان دلیلی که به نبی نیازمندیم به امام هم نیاز داریم. امامت موهبت الهی است که از آنِ افراد مخصوص و برگزیده خداست.
نظر شما